پروپوزال

بحث کشف و آموزش استعدادهاي درخشان ريشه خود را در جنگ سرد و رقابت تسليحاتي و علمي بلوک شرق و غرب مي يابد. بعد از اتمام جنگ جهاني دوم، شوروي و آمريکا همزمان به فکر جذب و استفاده از دانشمندان آلماني افتادند و به اين طريق براي اولين بار سياست رسمي جهت استعداديابي و جذب استعداد اتخاذ شد. اما تنها بعد از ارسال ماهواره اسپوتنيک در 1957 بود که رشد و توسعه استعدادهاي درخشان در سطوح پايه و از دوران نوجواني اهميت پيدا کرد. مطالعات ليتا هولينگورث و لويس ترمان (Lita Hollingworth & Lewis Terman) در آن سال ها پايه گذار بحث رشد و پرورش استعدادهاي درخشان شدند. در ايالات متحده روند برنامه ريزي براي رشد و پرورش استعدادهاي درخشان بعد از چاپ گزارش مارلند (Marland Report 1972) که نشان داده بود استعداد یابی و پرورش استعداد در مدارس آمريکا ناديده گرفته شده اند، وارد فاز جديدي شد و برنامه هاي خاص براي استعدادهاي درخشان با کمک مالي دولت فدرال و در سطح ايالتي طراحي و اجرا شدند. اين برنامه ها دو رويکرد کلي را در پيش گرفتند يکي جداسازي نخبگان و آموزش آن ها تحت برنامه ها و يا مدارس خاص بود و رويکرد ديگر به ارائه برنامه هاي توانمندسازي و رشد فردي در کنار برنامه درسي معمولي مي پرداخت. همزمان با اين تحولات دو نهاد مسئول نيز در سطح ملي به وجود آمدند يکي انجمن ملي دانش پذيران نخبه (National Association for Gifted Students) و ديگري زيرگروه استعدادهاي درخشان دانش پذيران ممتاز (Talented & Gifted Division of the Council for Exceptional Students) بود. اين دو نهاد در طول سال ها وظيفه سياست گذاري هاي عمده براي استعدادهاي درخشان را به عهده داشته اند و سياست هاي اتخاذ شده توسط اين نهادها در تمامي دنيا به عنوان راهنماي سياست گذاري محسوب شده اند. در طول دهه هاي اخير عمده سياست ها در زمينه استعدادهاي درخشان به شناسايي، رشد و پاداش دهي پرداخته اند اما در طول اين سال ها کمتر به فلسفه و نگرش اخلاقي که در پس زمينه تمامي اين سياست ها قرار دارند پرداخته شده است. با وجود اين گزارشي که در سال 1993 وزارت آموزش و پرورش ايالات متحده آمريکا تحت عنوان “ارتقا ملي: توجيهي براي توسعه استعداد در آمريکا” منتشر کرد، نشان داد که علي رغم تمام مشکلات اخلاقي مجموعه سياست هاي اتخاذ شده در طول دهه هاي گذشته در رشد کمي و کيفي توده نخبگان موفقيت به سزايي داشته است.
در سال 1985 با چاپ دو کتاب که سياست هاي استعدادهاي درخشان به خاصه سياست هاي جداسازي استعدادهاي درخشان و سياست رشد انتخابي نخبگان را زير سوال مي بردند، توجه عمومي به مشکلات اخلاقي درگير در مقوله آموزش نخبگان جلب شد، ناگهان کلمات خاص، ممتاز و يا استعداد درخشان جنبه ي امتيازي تبعيض آميز به خود گرفتند. به خاصه که بررسي انجام شده در 1988 توسط پول چاپمن (Paul Chapman) نشان داد که اين امتيازها کمتر به افراد اقليت نژادي، قومي، مذهبي و يا درآمدي تعلق مي گيرند. که اين يافته در ديگر کشورها نيز تائيد شده است و به طور کلي سياست هاي استعدادهاي درخشان معمولا به ضرر اقليت ها هستند. پول کينگستون (Paul Kingston) و ليونل لويس (Lionel Lewis) در مقاله اي تحت عنوان راه برتر (High Status Track) در سال 1990 نشان دادند که با وجود اين که اجراي سياست هاي استعدادهاي درخشان باعث رشد و ارتقا اغلب مدارس و دانشگاه ها به سطح برترين در دنيا شده اند اما سياست هاي سخت گيرانه پذيرش و ورود به برنامه هاي استعدادهاي درخشان باعث شده است تا بخش عمده اي از افراد جوان اقليت ها با وجود بهره مندي از استعداد و هوش کافي از ورود به اين برنامه ها باز بمانند. از طرف ديگر ورود به برنامه هاي استعدادهاي درخشان تضمين کننده به دست آوردن مشاغلي است که افرادي که نتوانسته اند وارد برنامه شوند از آن باز مي مانند و لذا اين چرخه معيوب تکرار مي شود. بنابراين علي رغم موفقيت هايشان، ناخودآگاه، برنامه هاي استعدادهاي درخشان زمينه ساز تبعيض و بي عدالتي اجتماعي مي شوند. با اين حال همان مطالعات هم نشان دادند که هيچ جامعه اي نمي تواند و نبايد نخبه هاي خود را ناديده بگيرد و رشد و ارتقا افراد نخبه در هر جامعه بايد از اولويت بسيار بالايي برخوردار باشد، هر چند که راهبرد ها و رويکرد هاي کنوني مرتبط به استعدادهاي درخشان نياز به بازنگري و اصلاح کلي دارند.
مشکل طبقه بندي و برچسب زدن به افراد در اين است که در صورتي که اقليتي از افراد جامعه را نخبه و با استعداد بناميم، اين در حقيقت به اين معني خواهد بود که اکثريت جامعه را غير نخبه و بي استعداد ناميده ايم ولي از طرف ديگربي توجهي به رشد و ارتقا افرادي که داراي استعدادي فراتر از حد معمول هستند نيز امري به همان اندازه غيراخلاقي است. در جامعه کنوني بر اساس تعدادي معيار که اغلب آن ها بر امتحانات مبتني هستند (آزمون ورودي دانشگاه ها، المپياد ها، امتحانات ورودي مدارس تيزهوشان، امتحانات دانشگاهي و …) به پنج درصد از افراد جامعه برچسب نخبه مي زنيم و در حقيقت 95% از افراد جامعه را به طور غير مستقيم غيرنخبه خطاب کرده ايم. اما از طرف ديگر لاقل در سطح آکادميک افراد نخبه را مجبور مي کنيم که همان برنامه آموزشي را طي کنند که افراد غير نخبه طي مي کنند (با اختلافات محدودي مانند ارائه دروس عمومي به صورت غيرحضوري) و هيچ برنامه مشخصي را براي رشد و ارتقا افراد نخبه دنبال نمي کنيم. مطالعات نشان داده است که در برنامه هاي آکادميک معمولي به هيچ وجه متناسب با توانايي و آمادگي افراد نخبه با ايشان برخورد نمي شود، نکته اي که در گزارش “ارتقا ملي: توجيهي براي توسعه استعداد در آمريکا” نيز بر آن تاکيد شده است.
گزارش مارلند در 1972 شش حيطه براي نخبگي مشخص کرده است که آن ها شامل نخبگي عمومي، توانايي مديريت و رهبري، خلاقيت، توانايي هاي سايکوموتور، استعداد آکادميک و سرانجام استعداد هنري مي شوند. اما متاسفانه اغلب تنها بر جنبه نخبگي عمومي و تا حدي استعداد آکادميک سرمايه گذاري شده است. بالدوين و ووستر (Baldwin & Wooster) در مطالعه در سال 1977 نشان دادند که معيار ورودي اغلب برنامه هاي مديريت نخبگان مبتني بر نمره IQ، معدل و موفقيت تحصيلي تعيين مي شوند. پروسه اي که يک مطالعه در سطح کشور آمريکا در 1982 به طور کلي آن را زير سوال برده است. شواهد اثبات کرده اند که افرادي که با اين روش ها شناسايي مي شوند و تحت آموزش خاص قرار مي گيرند، موفقيت بيشتري براي خود و مدرسه خواهند شد. اما شواهد ديگري نيز وجود دارند که نشان داده اند بخش قابل توجهي از افرادي که در طبقه بندي نخبه نيز قرار نمي گيرند مي توانند از چنين برنامه هاي آموزشي خاصي بهره ببرند. فلدهازن و همکاران در سال 1991 در يک متاآناليز مطالعات برنامه هاي استعدادهاي درخشان به چنين نتيجه اي دست يافته اند. علاوه بر اين تحقيقات مانند مطالعه کوليک (Kulik 1992) نشان داده اند که برنامه هاي جداسازي و توانمندسازي بايد براي هر فرد به صورت اختصاصي اعمال و اجرا شوند و قرار دادن افراد نخبه در يک راه از پيش تعيين شده بدون توجه به توانايي ها و استعداد وي کارايي بسيار کمتري از برنامه هاي آموزشي مبتني بر فرد (Personalized Educational Programs) دارد.
همانطور که پيش از اين نيز اشاره کردم، تا کنون هنگامي که صحبت از نخبگي به ميان مي آيد، اغلب تنها بر جنبه نخبگي عمومي و تا حدي استعداد آکادميک افراد تاکيد مي شود. اما افراد جنبه هاي بسيار متنوعي از نخبگي را بروز مي دهند، استعداد در زمينه هاي فني، در رشته هاي خاص آکادميک، در هنر و حتي در روابط فردي و اجتماعي نيز بايد از مصاديق نخبگي محسوب شوند و لذا استفاده کردن از معياري مانند امتحان که بخش محدودي از اين توانايي ها را مي سنجد، رويکردي اشتباه است. برنامه هاي استعدادهاي درخشان بايد تمامي توانايي ها و استعدادها در زمينه هاي مختلف را شناسايي و به توانمندسازي (Nurturing) افراد در زمينه استعداد فردي خود بپردازند چنين رويکردي بايد با توجه خاص و برنامه ريزي جامع براي افراد با استعداد و توانايي خاص و فراتر از معمول همراه شود. تمامي افراد نياز به برنامه هاي آموزشي چالش برانگيز دارند و ما هنگامي مي توانيم چنين برنامه اي را به ايشان ارائه دهيم که از ماهيت استعداد و توانايي ايشان خبر داشته باشيم براي اين منظور مجموعه راهبردهايي تحت عنوان TIDE (Talent Identification & Development in Education) معرفي شده اند. در اين روش بعد از شناسايي افراد، مدارس مي توانند به ارائه منحني هاي آموزشي متناسب با توانايي فرد بپردازند. نکته جالب در اين بين مطالعه اي است که مک کلاسکي (McClusky) در سال 1995 انجام داده است. او در آن مطالعه نشان داده که با شناسايي نقاط قوت و استعداد مي توان ميزان افرادي که در مدارس موفق نيستند و يا حتي ترک تحصيل مي کنند را تا حد قابل توجهي کاهش داد. در حقيقت بيشتر از اين که نظام آموزشي وظيفه آموزش به نخبگان را به عهده داشته باشد بايد رسالت خود را هدايت و جهت دهي استعدادها بداند (Talent Orientation). تنها در اين صورت است که مي توانيم هم از اخلاقي بودن مقوله استعدادپروري اطمينان داشته باشيم و هم برنامه اي موفق و صحيح براي رشد نخبگان داشته باشيم. موسسه مطالعه و خلاقیت کودک و نوجوان که در حوزه جهانی به عنوان آزانس استعداد یابی جهانی می تواند مطرح گردد. با این متد قصد دارد اولا با استفاده از آزمونهای غیر آکادمیک که نوعا مبتنی بر روشهای رغبت سنجی هستند به کشف مزیت نسبی افراد بپردازد چرا که اعتقاد دارد هر فردی می تواند مزیتی نسبی و فردی داشته باشد و ثانیا پس از کشف این مزیت نسبی یا استعداد فردی با روش اشباع به شکوفائی آن بپردازد.
مهمترین منابع علمی موسسه روش Children’s Talent Education Centre با منشاء ژاپنی و American talent با منشاء آمریکائی و نسخه های اروپائی آن نظیر British Talent و است که نزدیک به 60 سال است در دنیا مورد استفاده بوده و علاوه بر آن از منابع خلاقیت مثل آزمونهای مربوطه نظیر تست زغبت شغلی و تست علائق تحصیلی ، آزمونهای استاندارد کودکان نظیر گودایناف ، ریون ، وکسلر و همچنین با استفاده از روشهای استاندارد جهانی نظیر شش سیگما و TRIZ و … استفاده گردیده است.